Radek Stanisław Andrzej, pseud.: Andrzej, Ewaryst, Jerzy, Justyn, Osa, Antoni Tomaszewicz (1886–1946), działacz socjalistyczny, publicysta, literat. Ur. 15 V w Kijanach w pow. lubartowskim; był synem Antoniego, ogrodnika, i Pauliny ze Stasiewiczów.

Po ukończeniu dwóch klas szkoły rzemieślniczej w Lublinie R. rozpoczął pracę jako giser w lubelskiej fabryce maszyn rolniczych i odlewni żelaza «M. Wolski i S-ka». Od r. 1904 był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS); należał do kółka agitatorów wiejskich. Brał udział w rewolucji 1905 r., m. in. zorganizował komitet lokautowy w swojej fabryce, był też członkiem Organizacji Bojowej (OB) PPS. W r. 1906 wybrano go do Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS w Lublinie i wkrótce skierowano na przeszkolenie partyjne do Warszawy. Po powrocie uczestniczył w konferencji okręgowej PPS w Lublinie, na której ponownie wybrano go do OKR. W czasie rozłamu w partii w listopadzie 1906 opowiedział się za PPS-Frakcją Rewolucyjną (PPS-Fr. Rewol.). Wysłany na początku 1907 r., jako funkcjonariusz partyjny do łódzkiej dzielnicy Dąbrówka (gdzie w lutym t.r. po raz pierwszy był aresztowany), już w czerwcu 1907 powrócił do Lublina. W lipcu t.r. przygotowywał ucieczkę więźniów z Zamku Lubelskiego wspólnie z inicjatorem i głównym wykonawcą akcji Froimem Bornsztajnem (straconym za ten czyn w marcu 1908). Zaraz po nieudanej akcji R. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Piotrkowie. Na podstawie rozporządzenia warszawskiego generała gubernatora O. Skałona został jako poddany austriacki (tak jest odnotowany w aktach Prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej) przekazany 21 X 1907 władzom austriackim. R. wyjechał do Krakowa, a potem do Lwowa, gdzie ukończył Centralną Szkołę Bojową PPS-Fr. Rewol. W marcu 1908 skierowano go do pracy partyjnej i bojowej w zaborze rosyjskim. Przez kilka tygodni działał jako «nielegalnik» w Zagłębiu Dąbrowskim, a od wiosny t.r. w okręgu kielecko-radomskim, gdzie brał udział w kilku akcjach bojowych. W nocy z 25–26 IV 1908 udało mu się uciec spod Ostrowca przed poszukującymi go żandarmami. Po kilku tygodniach Centralny Komitet Robotniczy (CKR) PPS skierował go ponownie do Zagłębia Dąbrowskiego. W dn. 12 VII 1908 uczestniczył w konferencji okręgowej, na której złożył sprawozdanie z działalności PPS w podległych mu dzielnicach (stan partii był, jego zdaniem, krytyczny). Od sierpnia 1908 do końca roku pracował jako funkcjonariusz PPS w okręgu Warszawa Podmiejska (m. in. w Pruszkowie), a od początku r. 1909 – w Częstochowie. Jako delegat częstochowskiego okręgu uczestniczył w XI Zjeździe PPS-Fr. Rewol. w dn. 25–28 VIII 1909 w Wiedniu. W r. 1910 skierowano go do Łodzi, a po III Radzie Partyjnej PPS, w której brał udział (w lipcu t.r. w Krakowie) – ponownie do Zagłębia Dąbrowskiego i Częstochowy. Wskutek zdrady Antoniego Sukiennika został 18 XII 1910 aresztowany w pociągu w czasie drogi powrotnej z Zagłębia do Częstochowy. Uwięziono go w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Po czterech latach śledztwa, wyrokiem Warszawskiej Izby Sądowej z 30 V 1914 w sprawie 82 członków PPS-Fr. Rewol. skazany został na 10 lat katorgi.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej przewieziono R-ka z Piotrkowa do więzienia katorżniczego w Orle. W więzieniu orłowskim przebywał dwa lata w jednej celi z Feliksem Dzierżyńskim, ogłosił później Wspomnienia o Dzierżyńskim („Robotnik” 1926 nr 209). W r. 1915 odbyła się w Moskwie ponowna rozprawa sądowa: za uczestnictwo w zabójstwie żandarmów w Ostrowcu w r. 1908 podwyższono R-kowi wymiar kary do 12 lat katorgi. Uwolniony po rewolucji lutowej 1917 r. przebywał początkowo w Moskwie, gdzie brał bardzo aktywny udział w wiecach robotniczych, na których często spotykał niedawnego towarzysza z celi F. Dzierżyńskiego i nierzadko występował jako jego oponent. M. in. w dn. 19 III 1917 swoim przemówieniem na jednym z nich spowodował upadek zgłoszonego przez Dzierżyńskiego wniosku o powierzenie losu Polski w ręce mającej dopiero powstać Konstytuanty.

Prawdopodobnie u schyłku wojny R. powrócił do kraju. Jego losy w pierwszych latach niepodległości nie są dokładnie znane. Pewne informacje wskazują na to, że osiedlił się w Lublinie i nadal działał w PPS. W r. 1920 przypuszczalnie był członkiem lubelskiego OKR PPS. W n. l. zajmował się pracą społeczną i oświatową, był m. in. członkiem zarządu Robotniczej Spółdzielni Spożywców «Naprzód» oraz instruktorem teatrów ludowych. W r. 1922 kandydował z ramienia PPS z listy państwowej w wyborach do Sejmu, lecz nie uzyskał mandatu poselskiego. W tym okresie ogłosił broszurę pt. Bohater Proletariatu Polskiego Edward Gibalski (Franek) porucznik pierwszego pułku ułanów (W. 1920 i „Dzien. Lud.” Chicago 1922) oraz zbiór nowel pt. Ostatnia deska ratunku (W. 1922). Był redaktorem druku pt. „Naprzód. Jednodniówka Robotniczej Spółdzielni Spożywców «Naprzód»” (Radom, grudzień 1924). Ok. r. 1924 przeniósł się do Warszawy. Działał w Związku Strzeleckim w Sulejówku. Był członkiem Centralnego Wydziału Młodzieży Tow. Uniwersytetu Robotniczego (TUR), wygłaszał prelekcje organizowane przez TUR (głównie na temat spółdzielczości oraz historii OB PPS). W marcu 1925 wyjechał do Dąbrowy Górniczej, gdzie objął stanowisko redaktora naczelnego „Głosu Zagłębia” – lokalnego organu PPS. Był również ławnikiem zarządu miejskiego w Dąbrowie Górniczej. Wkrótce został prezesem koła Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych w Sosnowcu. Z racji tej funkcji gromadził materiały, dokumenty i wspomnienia działaczy PPS z okresu 1905–7, które posłużyły mu do późniejszych publikacji. Działał nadal w TUR. W styczniu 1928 wojewódzka konferencja PPS w Kielcach zatwierdziła jego kandydaturę w wyborach do Senatu. Został zastępcą senatora z listy nr 2: PPS. Na początku października 1930 R. wystąpił z PPS i przeszedł do PPS dawna Fr. Rewol., opuścił również TUR. W związku ze zmianą przynależności partyjnej w grudniu 1930 został zawieszony w prawach członkowskich przez Zarząd Główny Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych. W latach trzydziestych odsunął się od aktywnej działalności partyjno-politycznej, pracował w Sosnowcu jako urzędnik sekretariatu Rady Miejskiej (wg innych informacji jako sekretarz Rady Miejskiej). Pomagał dawnym towarzyszom z OB i PPS, będącym w kłopotach materialnych czy życiowych, i to niezależnie od drogi politycznej, jaką później wybrali. M. in. za jego staraniem komunista Jakub Dąbski otrzymał pracę po wyjściu z więzienia w r. 1935. Pod koniec lat trzydziestych R. przeniósł się do Warszawy; poświęcił się głównie pracy publicystycznej, którą zajmował się już wcześniej. M. in. w r. 1930 opublikował broszurę o spółdzielczości pt. Na nowe tory (W.), w r. 1931 – broszurę pt. Przeklęty dzień (W.). Ogłaszał artykuły wspomnieniowe, społeczno-ekonomiczne i literackie w „Robotniku”, „Gazecie Polskiej”, „Kurierze Czerwonym”, „Wiarusie”, „Pobudce” i in. Wydawał także obszerniejsze opracowania historyczne, które noszą wprawdzie cechy pisarstwa amatorskiego, ale zgodnie z zamierzeniami autora miały służyć głównie celom popularyzacji. Mimo znacznych braków warsztatowych posiadają one wartość poznawczą, gdyż podają fakty nie znane z wcześniejszych opracowań. Po opublikowanej w r. 1929 Rewolucji w Zagłębiu Dąbrowskim 1894–1905–1914 (Sosnowiec) wydał w r. 1937 Pracę i walkę robotników polskich w latach 1890–1914 (W.) oraz w r. 1938 Rewolucję w Warszawie 1904–1909 (W.). Jego losy w czasie wojny i okupacji nie są znane. Zmarł 9 V 1946 w Warszawie. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami (1931).

Brak informacji o stosunkach rodzinnych R-ka.

W PPS działała także siostra R-ka Helena, zamężna Wilczkowa, pseud. Hajduczek (1882–1916); pracowała pod kierownictwem Aleksandry Piłsudskiej w Centralnej Technice OB PPS; przewoziła broń, pieniądze, dokumenty, kolportowała literaturę, uczestniczyła w wielu akcjach bojowych, głównie na terenie okręgu lubelskiego. W r. 1909 zbiegła przed aresztowaniem do Krakowa (od tego czasu poszukiwana była przez żandarmerię listami gończymi). W r. 1916, po śmierci męża, Piotra, również działacza PPS, popełniła samobójstwo. W r. 1933 odznaczono ją pośmiertnie Medalem Niepodległości.

Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 185 (występuje jako: Rodek Stanisław); Dolindowska K., Halaba A., Wydawnictwa socjalistyczne w Polsce 1918–1939. Katalog (Druki zwarte), W. 1973; – Bień A., W podziemiach Zagłębia, Płocka i Włocławka 1912–1914–1918, Dąbrowa Górnicza 1930 s. 154; Dąbski J., Pół wieku wspomnień, Kat. 1960 s. 50, 146, 147; Jabłoński T., Młodość mego pokolenia, W. 1977 s. 283; – „Gaz. Pol.” 1930 nr 279 s. 2; „Gaz. Robotn.” 1929 nr 283 s. 4; „Kuźnia” 1914 nr 12 s. 388; „Robotnik” 1920 nr 34 s. 4, 1921 nr 281 s. 2, 1922 nr 266 s. 2, 1924 nr 46 s. 5, 1925 nr 62 s. 5, 1928 nr 24 s. 2, 1930 nr 398 s. 2; „Z Pola Walki” 1966 nr 2 s. 111, 112; – AAN: Muz. J. Piłsudskiego w Belwederze 245 s. 9; AGAD: Prokurator WIS 7471 k. 89–91, 204, 7473 k. 52, 53; Centr. Arch. KC PZPR: Arch. PPS 305/III 11 podt. 7, 305/VI–62 k. 45, 46, mf 1256/13; – Odpis aktu zgonu USC – Żoliborz (kopia w Red. Słown. Biogr. Działaczy Pol. Ruchu Robotn. w W.).

Barbara Winnicka